Linguas románicas/O latín vulgar/O latín da Hispania

Ir a:   Curso de lingua galega ····· Hª do galego ····· Exercicios de morfosintaxe ····· Exercicios de ortografía ····· Exercicios de léxico 

  A Normativa oficial do galego (na wikipedia galega) 

O latín da Hispania

A incorporación da Península ó imperio romano foi lenta e gradual. A romanización e, con ela, o proceso de latinización, iniciouse no 218 a. C. durante a segunda guerra púnica, cando o exército romano desembarcou para evitar que os cartaxineses atacasen Roma no nordeste peninsular. Tras derrotar os cartaxineses, comezou o proceso de colonización e asentamento.

Iníciase daquela a romanización destas terras, facendo que as poboacións que as habitaban se fosen integrando no mundo cultural romano, adoptando as súas técnicas, a súa cultura e a súa lingua, nun longo proceso de cambio cultural e lingüístico. Os factores que levaron a ese cambio son:

• A vida militar: soldados romanos ou romanizados que se instalan aquí (moitos da Bética); ademais, nativos deste territorio enrolase como lexionarios e toman contacto con outros pobos do imperio (en latín), para volver ó seu país xa romanizados.
• O comercio: mercadores que traen ós núcleos indíxenas as novidades da cultura romana (e o latín). As técnicas productivas máis adiantadas permitían o intercambio comercial con outros puntos do Imperio.
• Novos instrumentos e técnicas agrícolas, que permiten un aproveitamento moi superior da terra.
• O aparato administrativo dependente do poder central, co latín como lingua escrita.
• O cristianismo (s.III) avanza tamén do sur ó norte, utilizando o latín como lingua.

O proceso da asunción do latín foi rápido nalgunhas zonas (leste e sur), íbero, grego e tarteso foron desprazados antes do século I d.C,, e non chegou a concretarse na área do éuscaro.

Catro son as características principais do latín vulgar que chegou á Hispania:

Dialectalismo

Cando deu comezo a latinización da Península, a finais do séc. III a.C., convivían na península itálica co latín o osco e o umbro. Polos trazos lingüísticos das linguas da Hispania considérase que bastantes soldados e colonos romanos que participaron na conquista procedían de zonas en que había unha situación de bilingüismo entre o latín e esoutras linguas.

Con todo, de existir, a pegada osco-umbra non merece case consideración no galego portugués, reduciríase a:

• Substitución de Ō por Ū: OCTOBER > *OCTUBER > outubro.
• deixar, deijar, dejar, sudit. dassare < *DAXARE / galport. leixar, fr. laisser, it. lasciare < LAXARE
• -RR- > /r/
• Cambio semántico de PLICARE 'dobrar' > 'chegar'.

Arcaísmo

A data tan temperá en que comezou a romanización da Hispania (séc. III a. C.) fixo que o latín se achase nunha etapa anterior á que habería de acadar cando se levou a outras áreas. Así, por exemplo, a romanización do norte de Italia e sur da Galia non empeza ata o séc. II a. C., época en que toda a Península con excepción do noroeste era de dominio romano.

A Gallaecia foi colonizada con posterioridade ás devanditas zonas, Asía a todo, este feito non vai supor que a lingua da denominada por Caracalla Gallaecia, vaia deixar de ser arcaizante, pois a conquista romana destes territorios se desenvolveu con soldados procedentes da Bética, que posuían os trazos arcaizantes presentes no sur da Hispania.

Como trazos arcaizantes da lingua latina peninsular podemos sinalar:

• falar < preclásico FABULARĪ 'conversar'.
• querer, voz que reflicte o sentido preclásico de QUAERERE, tal como testemuña Terencio (principios do II a.. C.); con posterioridade pasou a significar 'buscar'.
• cansar < CAMPSARE 'dobrar, rodear un promontorio', préstamo temperán do grego que non se documenta na lingua latina logo do séc II a.. C.
• (a)demais <DĒMAGIS, non se rexistra en escritos posteriores ó século II a.. C.

Conservadorismo

Na Gallaecia mantivéronse algunhas formas do latín clásico rexeitadas no epicentro do Imperio (non é o mesmo ca arcaísmo, pois este implica a presencia de formas preclásicas):

• ombro, hombro, rum. umar < UMĚRU / fr. épaule, it. spalla, cat. espatlla.
• ir, imos, ides < ĪRE / fr. aller, allons, it. andare, andiamo, cat. anar, anem.
• mesa, rum. masa < MENSA / fr. table, it. tàvola, cat. taula.
• queixo, queijo, queso, rum. cas, centroit. cacio, sudit. caso < CASEU / fromage,, formaggio, cat. formatge.
• sandar, sanar, sudit. e sardo sanare < SĀNĀRE / it. guarire, fr. guérir, cat.guarir.
• egua, égoa, yegua, rum. iapa < EQUA / fr. jument, it, cavalla.
• Os numerais latinos QUADRĀGINTA ... NONĀGINTA, manteñen o acento sobre a penúltima vocal Ĭ (máis tarde /e/), en tanto que noutras zonas da Romania se desprazou á sílaba precedente: fr. quarante, it. cinquanta.
• area, esp. arena, rom. arina < lat. cl. ARĒNA / fr. sable, it. sabbia.
• ferver, hervir, rum. fierbe < FERVERE / fr. bouillir, it. bollire, cat. bullir.

Innovación

Débese a trazos innovadores exclusivos da Península:

• Fusión total da 2ª e 3ª conxugación verbal latina.
• Cambios de significación: CAPTARE 'asir, coller' > 'catar. mirar'.
• Presencia de derivados autóctonos da HISPANIA: CIBU → CIBATA > cebada. CATENA → CATENATUM > cadeado. AMĀRU → AMARELLU > amarelo. CENTENI 'céntuplo' → CENTĒNU 'centeo' > centeo. PACARE 'pacificar' → *ADPACARE 'apagar, extinguir' > apagar