Linguas románicas/O latín vulgar/Do latín clásico ó vulgar

Ir a:   Curso de lingua galega ····· Hª do galego ····· Exercicios de morfosintaxe ····· Exercicios de ortografía ····· Exercicios de léxico 

  A Normativa oficial do galego (na wikipedia galega) 

Do latín clásico ao latín vulgar

Modificacións fonéticas propias do latín vulgar

Á propósito do latín vulgar, cabe salientar que os romanos vivían en situación de diglosia: a lingua de cada día non era o latín clásico, o latín dos textos literarios ou sermo urbanus (o 'discurso urbano', é dicir, refinado) atopábase estancado pola gramática (como xa o estaba o sánscrito na mesma época en India), senón unha forma distinta aínda que próxima, nun proceso de desenvolvemento máis libre, o sermo plebeius ('discurso plebeo'). Parece ser que o latín clásico non se limitaba a un emprego libresco, senón que o falaban as clases sociais elevadas, mentres que o sermo plebeius era a lingua do pobo chan, os comerciantes e os soldados. Sen posibilidade de acceder ao status de lingua literaria, o latín vulgar énos coñecido sobre todo pola fonética histórica, citas e críticas pronunciadas polos falantes dun latín literario, así como por numerosas inscricións, rexistros, contas e outros textos correntes. Por outra banda, o Satyricon de Petronio, unha especie de «novela» escrita probablemente no primeiro século da nosa era e que foi pasando polas contornas marxinais da sociedade romana, é un testemuño importante desta diglosia: segundo a súa categoría social, os personaxes exprésanse nunha lingua máis ou menos próxima ao arquetipo clásico.

Entre os textos que censuraron as formas xulgadas decadentes e erróneas, hai que destacar o Appéndix Probi, unha especie de compilación de «erros» frecuentes recompilados por un tal Probus que data do século III de nosa era. Son estas formas, e non os seus equivalentes en latín clásico, as que se atopan na orixe das palabras utilizadas nas linguas romances. Velaquí algúns exemplos de «faltas» citadas por Probus (segundo o modelo A non B, 'diga A, non B'), clasificadas aquí segundo o tipo de evolución fonética e acompañadas de comentarios que permiten sinalar as principais diferenzas entre o latín clásico e o latín vulgar. Non é posible ser exhaustivo na materia e incluír referencias a tódalas diferenzas entre o latín clásico e o vulgar, pero o Appéndix Probi pode constituír unha introdución pertinente sobre o asunto:

1. cálida non calda, másculus non masclus, tábula non táboa, óculus non oclus, etc.

Estes exemplos mostran que as vogais postónicas ou as pretónicas desaparecían. Nas palabras latinas cálida, másculus, tábula e óculus a vogal seguinte á tónica era breve. Este enmudecemento proba tamén que o acento tonal do latín clásico se volveu acento de intensidade en latín vulgar (pois un acento tonal non tería influencia ningunha sobre as vogais átonas da contorna). Recoñécense nesta lista o devir de caldo, macho, táboa e ollo, notándose a evolución xa descrita.

2. vínea non vinia, sólea non solia, láncea non lancia, etc.

Vese nesta pasaxe que en latín vulgar /e/ breve ante vogal vólvese semiconsoante /j/; o fenómeno é denominado consonantización e consiste, tras consonante, na palatalización; estas consonantes palatalizadas (que poden provir doutras fontes), son importantes na evolución das linguas románicas a causa do déficit que o latín tiña en canto a sons palatais, desequilibrio que ao cabo orixinou a transformación de gran parte das consonantes primitivas do latín, por obra deste elemento palatal denominado xenericamente iode. Esta transformación explica por que se obtén, por exemplo, viña (con /nj/ ante /a/, sinalada nas linguas románicas por distintas grafías: o dígrafo gn en francés e en italiano, ny en catalán, ñ en castelán e en galego, nh en portugués e occitano, etc.).

3. auris non oricla.

Obsérvase, en primeiro lugar, a monotongación ou redución de antigos ditongos: /au/ monotonga en /ou/, e en latín vulgar /ae/ faino en /e/ aberto, do mesmo xeito que /oe/ pasa a /e/ pechado. Despois, o uso dun sufixo diminutivo -culus agregado á raíz auris ('orella'), dá lugar a auricula, 'pequena orella'. O emprego de diminutivos en latín vulgar é frecuente. Por outra banda, bótase de ver a caída do /ou/ breve tras vogal acentuada, e o encontro entre /k/ e /l/ dá lugar ao grupo /k'l/ e á aparición dun novo fonema consonántico.

4. auctor non autor.

Destácase aquí unha simplificación ou redución de grupos consonánticos; así, /kt/ pasa a /t/, dando autor en castelán e catalán, e auteur en francés; polo mesmo, /pt/ pasa a /t/ (septem, scriptum, ruptum), que evolucionaron en sete, escrito e roto.

5. rivus non rius, sibilus non sifilus.

O son /w/ do latín ou wau evolucionou de xeitos diversos, sexa enxordecéndose ata a desaparición entre vogais (ri(v)us, que dá río, pa(v)or que dá peur en francés ou paura en italiano), ou en espirante bilabial sonora despois reforzada en /v/ (na maioría das linguas románicas); /p/ e /b/ en posición intervocálica coñeceron a mesma sorte.

6. pridem non pride.

Este último exemplo mostra que o /m/ final de palabra non se pronuncia xa. Este enmudecemento é a orixe da desaparición do mecanismo das flexións; as linguas románicas non utilizan, en efecto, xa as declinacións latinas e optan por utilizar preposicións que naceron como un sistema auxiliar e aos poucos foron substituíndo á flexión.

Transformacións en profundidade do sistema morfosintáctico

Sistema nominal

A caída do /m/ final, consoante que se atopa a miúdo na flexión, crea unha ambigüidade: Romam pronúnciase como Roma, non se pode saber se o termo está no nominativo, no acusativo ou no ablativo. Así, as linguas románicas teñen que utilizar preposicións para evitar tal ambigüidade. Antes de dicir Roma sum por «eu estou en Roma» ou Roma(m) eo por «eu vou a Roma», houbo que expresar esas dúas frases como sum in Roma e eo ad Roma. Convén recordar que se xa, en latín clásico, dende a época imperial, o /m/ ao final de palabra se omitía, pero Roma sum e Roma(m) eo non podían ser confundidas: no ablativo (Roma sum), o /a/ final é longo; mentres que é breve en acusativo. O latín vulgar perde o sistema da cantidade vocálica polo que acusativo e ablativo dse confunden.

Ó mesmo tempo que acontece o anterior, os adverbios e as preposicións simples son ás veces reforzados: no canto de ante, «antes», aparece ab ante, o que permite explicar o francés avant e o occitano avans, ou ben in ante para o romanés înainte; igualmente avec provén de apud hoc, dans de de intus, etc. O caso límite parece ser acadado co francés aujourd'hui, noción que se dicía simplemente hodie en latín clásico. O termo francés analízase en à lle jour de hui, onde hui vén de hodie (galego hoxe, occitano uèi, italiano oggi, romanche hoz ou valón oûy). O composto aglutinado resultante é, en consecuencia, redundante, xa que significa termo a termo: «no día de hoxe» (en francés au jour d'aujourd'hui). Certas linguas conservadoras, namentres, mantiveron adverbios e preposicións simples: o galego con e o romanés cu veñen de cum, igualmente que en (galego) e în (romanés) proveñen de in.

O latín clásico era unha lingua flexional de sintaxe áxil (a orde dos termos non contan enormemente para o sentido senón principalmente para o estilo e a énfase), o latín vulgar chegou a ser un conxunto de linguas, que utilizaban moitas preposicións, nas cales a orde dos termos é fixa: se é posible dicir en latín Petrus Paulum amat ou amat Petrus Paulum ou Paulum Petrus amat ou aínda amat Paulum Petrus para querer dicir que 'Pedro ama a Paulo', isto non é posible nas linguas románicas, que abandonaron máis ou menos rapidamente as declinacións; así, en galego 'o can persegue o gato' e 'o gato persegue o can' teñen un sentido oposto, só a orde dos termos indica quen é suxeito e quen obxecto.

Aquelas linguas románicas que mantiveron un sistema de declinacións, simplificárono e limitárono (con excepción do romanés) ó caso suxeito (herdado do nominativo) e o caso obxecto (proveniente do acusativo), para todo o que non sexa suxeito. En francés, case sempre, o caso suxeito desapareceu; os nomes actuais herdados do francés antigo proceden do antigo caso obxecto e, polo tanto, de antigos acusativos; pódese constatar cun simple exemplo:

Latín clásico				Francés antigo				Francés
	singular	plural			singular	plural		singular	plural
nominativo	murus	muri		caso suxeito	murs	mur		--	--
acusativo	murum	muros		caso obxecto	mur	murs		mur	murs

O romanés, así a todo, conserva un sistema flexional con tres casos sincréticos: caso directo (nominativo acusativo), caso oblicuo (xenitivo dativo) e vocativo. Estes casos distínguense principalmente cando o nome está marcado polo artigo definido. En caso contrario, teñen tendencia a ser confundidos.

Excluíndo o romanés, os tres xéneros, masculino, feminino e neutro, son reducidos a dous pola eliminación do neutro; así, o termo latino folia, nominativo e acusativo neutro plural de folium, «folla», é reinterpretado como un feminino: folla, francés feuille, italiano foglia, romanche föglia, valón fouye, portugués folha, catalán fulla, occitano fuèlha, etc., todos termos femininos.

As linguas románicas desenvolveron un sistema de artigos determinados, descoñecidos en latín clásico. Así, en galego, o e a proveñen respectivamente dos pronomes e adxectivos demostrativos ille e illa. O romanés distínguese por ser a única lingua románica na cal o artigo vai posposto: om, «home», om-ul, «o home».

Finalmente, o sistema do adxectivo é revisado: Mentres que os graos de intensidade eran marcados por sufixos, as linguas románicas non se servían máis ca dun adverbio diante do adxectivo simple, xa sexa magis (máis, mai en occitano e en romanés, mais en portugués, més en catalán, etc.) xa sexa plus (più en italiano, plus en francés, pus en valón, plu en romanche, etc.): Así, para dicir máis grande (comparativo de superioridade) en latín clásico era suficiente grandior; en castelán fai falta más grande, en italiano più grande, etc. Igualmente, o superlativo o máis grande dicíase grandissimus en latín clásico, pero el más grande e il più grande nesas mesmas linguas.

Sistema verbal

As conxugacións latinas modificáronse profundamente, principalmente pola creación de tempos compostos: así o noso cantei, francés j'ai chanté, occitano ai cantat ou catalán hei cantat veñen dun habeo cantatu(m) vulgar, que non existe en latín clásico. O uso de verbos auxiliares ser e haber, é notable: o latín xa usaba ser na súa conxugación, pero non de forma tan sistemática como nas linguas romances que xeneralizaron o seu uso para crear un xogo completo de formas compostas respondendo ás formas simples. Xeralmente as formas compostas marcan o aspecto finalizado da acción.

Un modo novo aparece, o condicional (testemuñado por primeira vez nunha lingua romance na Secuencia de santa Eulalia / Séquence de sainte Eulalie), construído a partir do infinitivo (ás veces modificado) seguido das desinencias do imperfecto: vivir -ía dá viviría, vivrais en francés, viuriá en occitano, viuria en catalán. De igual forma, o futuro clásico é abandonado por unha formación comparable á do condicional, é dicir, o infinitivo seguido do verbo haber (ou precedido, como no caso sardo): así cantar habeo ("eu hei de cantar") dá cantarei, cantarai en occitano, je chanterai en francés, etc.

A forma pasiva elimínase a favor dun sistema composto que xa existía en latín (cantatur, "é cantado", en latín clásico convértese en est cantatus, que en latín clásico significa "foi cantado"). Finalmente, algunhas conxugacións irregulares son rectificadas, aínda que moitas manteñen o seu carácter irregular nas linguas romances, e os verbos depoñentes deixan de ser empregados..

O léxico do latín vulgar

O latín vulgar e o latín clásico non difiren soamente en aspectos fonolóxicos e fonéticos, se non tamén polo léxico; as linguas romances, de feito, non usan máis ca en proporción variable o vocabulario clásico. A miúdo retéñense termos populares, eliminando os propios da lingua máis culta.

Algunhas palabras latinas desapareceron completamente e foron substituídas polo seu equivalente popular: cabalo, equus en latín clásico, pero caballus en latín vulgar. A palabra atópase en tódalas linguas romances: cheval en francés, caval en occitano, cavall en catalán, cal en romanés, cavallo en italiano, tchvå en wallón, chavagl en romanche, etc.

Por outra banda, se certos termos clásicos desapareceron, non sempre foron substituídas necesariamente pola mesma palabra en latín vulgar. O termo culto para "falar" é loqui en latín clásico, substituído por:

• parabolare (palabra tomada da liturxia cristiá e de orixe grega; literalmente "falar con parábolas"): francés parler, italiano parlare, catalán e occitano parlar, etc. ;
• fabulare (literalmente: "fabular") : falar, portugués falar, sardo faedhàre, etc.

Finalmente, algunhas linguas romances continuaron usando as formas clásicas, mentres outras chamadas menos "conservadoras", servíronse das formas vulgares. O exemplo empregado tradicionalmente é o do verbo "comer":

• latín clásico edere: atópase en forma composta e polo tanto menos "nobre" en galego, castelán e portugués comer (de comedere) ;
• latín vulgar manducare (literalmente "mastigar"): en francés manger, occitano manjar, italiano mangiare, catalán menjar, ou en romanés mâncar, por exemplo.