Linguas románicas/O latín vulgar

Ir a:   Curso de lingua galega ····· Hª do galego ····· Exercicios de morfosintaxe ····· Exercicios de ortografía ····· Exercicios de léxico 

  A Normativa oficial do galego (na wikipedia galega) 

Introdución

A afirmación de que o latín é o 'pai' do galego (e, por extensión, das linguas románicas), supón transmitir que os galegofalantes representan o último elo dunha cadea ininterrompida de persoas, cada unha das cales aprendeu a súa lingua dos seus pais e coetáneos; esta cadea prolongouse sen se crebar des que Roma conquistou a Península Ibérica hai xa dous mil anos.

As linguas romances contemporáneas non son uniformes, pois presentan variedades diacrónicas, diatópicas (vid. Variedades diatópicas na Galipedia), diafásicas (vid. Variedades diafásicas na Galipedia) e diastráticas (vid. Variedades diastráticas na Galipedia). Ó latín acontecíalle o mesmo; convivían tantas variedades como nas linguas románicas actuais, só que son escasas as probas da diversificación do latín por mor de que os escritos que nos chegaron -os máis deles- presentan a lingua clásica.

É precisamente a presenza do latín clásico o que nos dificultan percibir as variedades lingüísticas diatópicas que había no Imperio romano. Son máis doadas en cambio de enxergar as diferencias diacrónicas, produto da evolución. Pénsese no Appendix probi do que máis adiante falaremos.

Así a todo, a variación social é a que recibiu maior atención por parte dos lingüístas, xa que, desde o século XIX se sabe que os as linguas románicas non proveñen do latín clásico, senón do latín vulgar (en latín, sermo vulgaris), do latín do vulgo, do pobo común. Por pór un exemplo léxico sinxelo e moi coñecido, EQUUS significaba 'cabalo' en latín clásico, forma da que non poden proceder os vocábulos romances que designan este concepto (cabalo, esp. caballo, port. cavalo, fr. cheval, it. cavallo, rom. cal,...); estas descenden de CABALLUS, que significaba 'cabalo de carga' no latín literario, se ben adquiriu o sentido xenérico de 'cabalo' na lingua coloquial.

¿Que é o latín vulgar?

Latín vulgar é un termo xenérico, empregado para referirse aos dialectos vernáculos do latín, falados fundamentalmente nas pprovincias occidentais do Imperio Romano. A súa extinción como lingua viva asociouse coa crecente diferenciación destes dialectos, que conduciu, cara ao século IX, á formación das linguas romances temperás.

Esta variante de latín falado difire do estilo literario do latín clásico na súa pronunciación, vocabulario e gramática. Algúns trazos do latín vulgar non apareceron ata a época tardía do Imperio Romano. Outros, poden ata ter estado presentes moito antes.

Aqueles que estudan o latín vulgar deben facelo con métodos indirectos. O que hoxe se sabe do latín vulgar procede de tres fontes.

• A primeira é o método comparativo que pode reconstruír numerosos trazos das linguas romances testemuñadas, e facer notar aquilo no que difiren do latín clásico.
• A segunda fonte son varios textos de gramáticas prescritivas do latín tardío que condenaban os erros lingüísticos dos falantes de latín adoitaban cometer, denuncias que axudan a describir como se usaba a lingua.
• Finalmente, os solecismos e usos que non son clásicos atopados ás veces en textos de latín tardío.

¿Que foi o latín vulgar?

O nome "vulgar" deriva da palabra latina vulgaris, que significaba "común", ou "do pobo". Para os que estudan latín, "latín vulgar" ten varios significados:

• Primeiro, designa o latín falado do Imperio Romano. O latín clásico sempre foi unha lingua literaria algo artificial; o latín levado polos soldados romanos á Galia ou a Dacia non foi o latín de Cicerón. Polo tanto, baixo esta definición, o latín vulgar foi unha lingua falada, que se empezou a escribir en latín "tardío", cuxo estilo difería dos estándares clásicos dos textos escritos o primeiro século de nosa era.

• Segundo, fai referencia ao hipotético ancestro das linguas romances, que non pode estudarse directamente máis que por unhas poucas inscricións. Esta lingua introducía unha serie importante de cambios no latín, e puido ser reconstruída grazas ás evidencias fornecidas polas linguas que derivaron dela, as linguas vernáculas romances.

• Terceiro, e cun sentido aínda máis restrinxido, en ocasións chámase latín vulgar ao hipotético proto-romance das linguas romances occidentais: as vernáculas que se achaban ao norte e ao oeste do eixe xeográfico A Spezia-Rimini, Francia, e na Península Ibérica; así como á fala romance no noroeste africano. Este criterio propón que o italiano sudoriental, o romanés, e o dalmático se desenvolveron por separado.

• Cuarto, "latín vulgar" úsase ás veces tamén para referirse ás innovacións gramaticais en textos de latín tardío, tales como Peregrinatio Aetheriae, texto do século IV no que unha monxa relata unha viaxe a Palestina e ao Monte Sinaí; ou as obras de San Gregorio de Tours. Debido a que a documentación escrita en latín vulgar é moi escasa; estas obras son de gran valor para os filólogos, principalmente porque nelas ás veces aparecen "erros" que evidencian o uso falado do período en que o texto escribiuse.

Algunhas obras literarias recollen rexistros distintos ao latín clásico. Por exemplo, debido a que nas comedias de Plauto e Terencio moitos dos seus personaxes eran escravos, ditas obras preservan algúns trazos temperáns de latín basilecto, tal e como fan os homes libres no Satiricón de Petronio.

O latín vulgar foi diferenciándose nas distintas provincias do Imperio Romano, xurdindo así a era moderna do francés, italiano, galego, español, portugués, romanés e catalán. Obviamente, considérase que o latín vulgar desapareceu cando os dialectos locais tiveron as suficientes características diferenciadoras como para constituírse en linguas distintas, evolucionando cara á formación das linguas romances, cando un valor propio e singular lles foi recoñecido.

O século III adoita considerarse como o período en que, máis aló das declinacións, boa parte do vocabulario estaba cambiando (por exemplo, equus - caballus, etc.). Así a todo, é obvio que estas mutacións non foron uniformes en todo o Imperio, así que poida que as diferenzas máis rechamantes se atopasen entre as formas diversas de latín vulgar que se daban nas distintas provincias (tamén debido á adquisición de novos localismos).

Trala caída do Imperio Romano de Occidente, durante varios séculos o latín vulgar coexistiu co latín serodio escrito, porque os falantes de linguas romances vernáculas preferían escribir usando a prestixiosa gramática e ortografía tradicional latina. Pero, aínda que iso era o que intentaban, a miúdo o que escribían non respectaba as normas do latín clásico. Con todo, no terceiro Consello de Tours no ano 813, decidiuse que os curas predicasen en lingua vernácula para que a audiencia os entense. Este podería ser un momento documentado da evolución diacrónica do latín; no ano 842, menos de trinta anos despois do Consello de Tours, o Xuramento de Estrasburgo, que reproduce un acordo entre dous dos herdeiros de Carlomagno, estaba escrito nunha lingua romance que de xeito evidente xa non era latín:

Prol Deo amur et prol christian poblo et nostro commun salvament, d'ist dei en avant, in quant Deus savir et podir me dunat, se salvarai eo cist meon fradre Karlo, et in aiudha et in cadhuna cousa...

(Polo amor de Deus e polo pobo cristián e a nosa salvación común, desde este día en diante, sempre que Deus derme sabedoría e poder, defenderei ao meu irmán Carlo e axudareille en calquera cousa...)

Este latín serodio, posiblemente de Roma, parece reflectir estas adquisicións, ao mostrar o cambio que se estaba producindo nesa zona; completamente identificable con Italia. Entón, os textos da Lei Romana, tanto os de Xustiniana como os da Igrexa Católica, serviron para "conxelar" o latín formal, unificado finalmente polos copistas medievais e, desde entón, separado do xa independente romance vulgar. A lingua escrita continuou existindo como latín medieval. Os romances vernáculos foron recoñecidos como linguas diferenciadas, separadas e empezaron a desenvolver normas e ortografías propias. Entón, "latín vulgar" deixou de ser un glotónimo útil para identificar ningunha lingua.

Foi nese momento cando o latín vulgar se converteu nun nome colectivo para designar un grupo de dialectos derivados do latín, con características locais (non necesariamente comúns), que non constituían unha lingua, polo menos no sentido clásico do termo. Con todo, podería ser descrito como algo incipiente, indefinido, que paulatinamente foi cristalizando nas formas temperás de cada lingua romance. O latín vulgar foi, polo tanto, un punto intermedio na evolución, non unha fonte.