Os cetáceos nalgúns dicionarios galegos

De consultarmos moito os dicionarios galegos das últimas décadas do século XX podemos chegar á conclusión de que os cetáceos, os coñecidos mamíferos mariños, son peixes. Os cetáceos son animais grandes, algúns moi grandes (entre eles están os máis grandes mamíferos que xamais viviron na Terra), perfectamente adaptados á vida acuática: son pisciformes —é dicir, teñen o corpo en forma de peixe, hidrodinámico— e coa pel lisa, sen pelo, coas extremidades anteriores transformadas en aletas e as posteriores ausentes, e co corpo rematado nunha grande aleta caudal, cos lóbulos dispostos horizontalmente (non en sentido vertical, como nos peixes).

Modelo, a tamaño natural, dunha balea azul, o máis grande mamífero da Terra, no Museo de Historia Natural de Nova York.

Os cetáceos nos dicionarios galegos dos anos 1990

Durante moito tempo, e para moita xente, foron os cetáceos, sobre todo os máis grandes (as baleas, o cachalote e a candorca), criaturas estrañas, tecéndose moitas lendas a conta deles. E até que en 1758 foron clasificados como mamíferos por Linneo, o pai da taxonomía moderna, eran considerados como peixes.

Que na época do Imperio romano, ou na Idade Media, se pensase que os cetáceos eran peixes non é de estrañar, debido ás súas características corporais e ao seu modo de vida. No século XX había xente que o cría, e o poñían por escrito en libros pretendidamente serios. Iso é o que lles ocorría aos nosos dicionaristas. Vexamos algúns exemplos.

Empecemos polos dicionarios da editorial Ir Indo e o de Isaac Alonso Estraviz, que dan, palabra a palabra, a mesma definición de cetáceo:

• Cetáceo, adx. Relativo aos cetáceos. Relativo aos grandes mamíferos con algunhas características de peixe. // pl. Orde dos mamíferos adaptados ao medio acuático, ao que pertencen as baleas, os cachalotes, os golfiños, etc.

• Cetáceo, adx. Relativo aos cetáceos; relativo a grandes mamíferos con algunhas características de peixe. pl. Orden dos mamíferos adaptados ao meio acuático a que pertencen as baleas, os cachalotes, os golfiños, etc. [gr. ketos, lat. cetu].

Ao poñeren dúas veces "relativo a", non sabemos ben se os cetáceos son "os grandes mamíferos con algunhas características de peixe" ou outra cousa, máis ben isto último, senón sobraba o segundo "relativo" e a separación por punto (ou punto e coma, no caso de Estraviz). Por outra parte, o feito de teren o corpo pisciforme non abonda para dicir que teñen "algunhas características de peixe", dando a entender que son animais intermedios entre os peixes e os mamíferos, e os cetáceos son mamíferos. Finalmente, cómpre dicir que cetáceos, en plural, "orde dos mamíferos...", non é adxectivo, senón substantivo.

Sigamos con estes dous dicionarios noutras definicións.

• Arroaz, s.m. Peixe de mar da familia dos delfíns, de cor gris, frecuente nos mares de Galicia. // (...)

• Negrón (negrom). s.m. (...) (7). Peixe máis coñecido por arroaz. N.C. Pseudorca crassidens. (...)

O que non obsta para que este último dicionario defina arroaz como "mamífero mariño da família dos delfinídeos mais coñecido por toniña. N.C. Phocaena phocaena" e tamén mamífero mariño da família dos delfinídeos. N.C. Pseudorca crassidens.

Non é menos o dicionario da Editorial Galaxia, que nos ilustra dicindo que marsopa é:

• MARSOPA, sf. Phocaena phocaena, marsopa, pez cetáceo parecido al delfín.

Curiosamente, tanto no dicionario de Galaxia como no de Estraviz danse os nomes científicos correctos destes dous "peixes": Pseudorca crassidens para o negrón e Phocaena phocaena para a marsopa ou toniña e logo confunden os peixes cos mamíferos, e uns cetáceos con outros.

Consultando o dicionario de Edicións Xerais de Galicia non encontramos cetáceos definidos como peixes. Pero, ao chegarmos á voz toniña vemos ao lado da definición un debuxo aclaratorio... dun peixe, concretamente dun atún (é o mesmo debuxo có empregado para ilustrar a voz atún). Seguramente débese a un erro; porque, como é sabido, o Xerais adoita incluír as etimoloxías das palabras definidas, e toniña deriva do latín vulgar thunnina, diminutivo de thunnus, que á súa vez procede do grego θύννος a través do árabe tûn, que significa "atún". Pero unha cousa é que un cetáceo se denomine cun nome derivado do dun peixe, e outra moi diferente é que, por iso, sexa ese peixe.

Outro cetáceo considerado como peixe nos nosos dicionarios é a candorca. A candorca (Orcinus orca) tivo desde a máis remota antigüidade unha campaña de mala prensa que, nalgúns casos, aínda continúa hoxe. Foi considerada como un monstro sanguinario, feroz devoradora; un exemplo diso pode ser o seu nome en inglés, killer whale ("balea asasina"). Non é de estrañar, pois, que con esa mala fama apareza como aparece nos dicionarios galegos.

Por exemplo, no de Estraviz, defínese alcandorca (unha das variantes da voz candorca) deste xeito:

Alcandorca, s.m. (1). Zool. Cachalote, peixe mular; mamífero da família dos fiseterídeos, ordem dos cetáceos, muito semellante à baleia pero de menor tamaño. Sinón. Candorca. N.C. Xiphias gladius. (2). Mamífero mariño máis coñecido por candorca. N.C. Orcinus orca.

Mestúranse aquí dous dos máis coñecidos cetáceos que, por outra parte, son dificilmente confundíbeis. Esta definición merece un comentario algo extenso. Primeiramente, a candorca ou alcandorca non é o cachalote; nas definicións de cachalote, non dan como sinónimo candorca. En segundo lugar, nin a candorca nin o cachalote son tampouco o "peixe mular"; este nome, pero en castelán, pez mular) tense aplicado antigamente ao delfín mular (especie Tursiops truncatus), coñecido en galego como arroaz. E terceiro, e máis importante, o nome científico da alcandorca, do cachalote ou do "peixe mular" non pode ser Xiphias gladius, xa que este foi asignado en 1758 por Linneo a un peixe coñecido en galego como peixe espada, coincidindo o naturalista sueco cos nosos pescadores en resaltaren a característica máis salientábel deste peixe, o seu afiado fociño en forma de espada (en grego ξίϕος = "espada"; en latín gladius = "espada").

Por outra parte, a voz candorca ten, no Estraviz, dúas acepcións:

Candorca, s.f. (1). Peixe mais coñecido por peixe–espada (Xiphias gladius). (2) Mamífero mariño (Orcinus orca).

Ninguén lle chama candorca ao peixe espada (nin alcandorca, nin cachalote). Ademais, como vemos, alcandorca non é, para Estraviz, sinónimo de candorca, aínda que candorca éo de alcandorca. Como tampouco no o é orca, a pesar de que neste dicionario vén esta definida como "grande cetáceo da família dos delfínidas, duns 10 metros de longo, que habita nos mares do norte. N.C. Orcinus orca".

Ir Indo insiste en considerar a candorca como peixe. Define: "peixe máis coñecido por peixe espada". Pola súa banda, X. L. Franco Grande, no seu dicionario, define candorca como "orca, pez mular", dando como sinónimos candorca, candorza e alcandorca, e definindo esta última como "pez mular. Cachalote, cetáceo carnívoro".

Orixe das confusións

Representación do ataque dunha candorca a unha balea, ilustrado na Carta Marina de Olaus Magnus en 1539.

Todas estas confusións débense seguramente ao gran predicamento que o Padre Sarmiento e Eladio Rodríguez tiñan entre os nosos dicionaristas. Grazas ao dicionario deste último moitos puideron comezar a estudar o galego nos anos 1960. Pero non por iso imos pretender que sobresaia polo seu rigor científico. No seu monumental dicionario, fonte inesgotábel para moitos outros máis modernos, define alcandorca (tomo 1, p. 109) como "pez mular, cachalote, mamífero marino perteneciente a los cetáceos, parecido a la ballena, pero mucho más feroz", e dá como sinónimos candorca, espolarte e peixe espada. E candorca (tomo 1, p. 456) como "orca, pez mular" e engade, utilizando palabras de Cornide, que "algunos creen que es la ballena menor, mientras que otros lo reputan enemigo inexorable de este cetáceo". Continúa Rodríguez relatando (e aquí xa non segue a Cornide) que "es el antiguo monstruo marino que perseguía y devoraba a las ballenas" e que mide "de 80 a 100 metros de largo". Rebaixa un pouco o tamaño na definición da voz alcandorca, da que di que o seu corpo "mide hasta treinta o más metros de largo" (cómpre dicir que se ben a candorca é o máis grande dos delfínidos, os machos raramente chegan aos dez metros de longo e as femias son menores). E xa ao final do seu longo artigo dedicado á candorca, Rodriguez di "conócese también en Galicia con el nombre de espadarte, según Sarmiento, pero Cornide opina que son totalmente distintos".

Efectivamente, Cornide, no primeiro libro científico sobre a fauna mariña galega, explica, en contra do que dicía Sarmiento, que candorca e espadarte non son o mesmo, que espadarte é o peixe espada, e que orca (a candorca) é un cetáceo; que a confusión puidera vir de que en francés este cetáceo se denomina épaulard, e que quizais por corrupción desta verba se formou espadarte. Pero ninguén tivo en conta a opinión de Cornide e todos seguiron a Sarmiento. Excepcionalmente, Antón Santamarina, en nota etimolóxica ás voces alcandorca e candorca como posíbeis nomes galegos de Xiphias gladius (peixe espada) na obra de Ríos Panisse, di que cre que candorca é o mamífero Orcinus orca.

Véxase tamén

Bibliografía

• Alonso Estraviz, Isaac (1986): Dicionário da língua galega. Madrid: Alhena Ediciones. 3 Vols. ISBN 84-7707-000-8.
• Cornide, Joseph (1788): Ensayo de una historia de los peces y de otras producciones marinas de la costa de Galicia arreglado al sistema del caballero Carlos Linneo. Madrid: Banito Cano. Ver en liña.
• Daviña Facal, Luís (1983): Problemas do léxico científico. Algunhas propostas de solucións ISBN 84-604-7124-1.
• Franco Grande, X. Luis (1972): Diccionario galego-castelán e vocabulario castelán-galego. Vigo: Editorial Galaxia, 2ª edición. (1ª ed. de 1968).
• Real Academia Galega (2012): Dicionario da Real Academia Galega.
• Real Academia Galega/Instituto da Lingua Galega (2003): Normas Ortográficas e morgolóxicas do idioma galego. A Coruña/Santiago: RAG/ILG. 18ª edición. ISBN 84-97987-51-6.
• Ríos Panisse, Mª del Carmen (1983): Nomenclatura de la flora y fauna marítimas de Galicia. II. Mamíferos, aves y algas. Verba, Anexo 19. Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela. ISBN 84-7191-291-0.
• Rodríguez Gozález, Eladio (1958): Diccionario enciclopédico gallego-castellano. Tomo I, A-CH. Vigo: Editorial Galaxia.
• VV.AA. (1986): Diccionario da lingua galega. Práctico. Vigo: Ir Indo Edicións. ISBN 84-7680-004-5.
• VV.AA. (1988): Diccionario normativo galego-castelán. Vigo: Editorial Galaxia. ISBN 84-7154-641-8.
• VV.AA. (1986): Diccionario Xerais da lingua. Vigo: Edicións Xerais de Galicia. ISBN 84-7507-241-0.