Comentarios literarios de poesía/Guía de lectura de Souben amar de Luz Pozo Garza
Souben amar, Luz Pozo Garza editar
Este poema pertence á sección "Idea dunha cidade escura" dentro do poemario Códice Calixtino. Do mesmo xeito ca outros desta sección ("Volver a Lugo") evoca un tempo e un lugar na vida da autora e nace dun intento de recupera-lo vivido e aínda vivilo con máis intensidade gracias á lucidez derivada do trastocamento temporal.
O motivo neste caso para a evocación temporal é un piano que acompañou á escritora en diversas etapas da súa vida. O poema acada lirismo intenso ó establecerse un paralelismo que anima ó piano, que case o personifica na terceira estrofa e que consiste na identificación do mesmo coa autora: Na noite dos exilios
tivo unha historia dura aquel piano.
Sen dúbida a historia dura e a de Luz Pozo e a súa familia, obrigados ó exilio debido á persecución que sufriu seu pai na guerra civil.
En canto á estructura é un poema que non presenta unha evolución temporal marcada. Hai como é normal unha presentación do vello obxecto. Preséntase este intimamente ligado coa perspectiva dende a cal se ve ("Aquel vello piano noite e tempo") gracias a unha licencia sintáctica, a unha xustaposición expresiva de sustantivos.
Acabada a primeira estrofa entramos no desenvolvemento da idea axial do poema, damos co núcleo da composición. A última estrofa é a conclusión. Unha conclusión que non presenta un avance cualitativo respecto ó punto de partida.
Formalmente cabe destacar que o ritmo está baseado nunha sucesión de heptasílabos que non coinciden coa presentación métrica do poema. Véxase como os versos son divisibles en pequenos anacos de sete sílabas.
Poema amoroso, que a pesar de ser doado de centrar na tradición lírica galega gracias ó seu paisaxismo, ó valor subxectivo da natureza e a referencias esplícitas á nosa lírica medieval -obsérvese a presencia das "albas" no comezo da terceira estrofa- presenta unha notoria dificultade para a súa comprensión global se non reparamos decididamente na súa estructura.
O poema narra unha experiencia amatoria, e a súa división en catro estrofas permite entreve-la perfecta conexión da forma e do contido, pois esas mesmas catro partes teñen pertinencia estructural á hora de concluí-lo que precisamente o título, “Souben amar”, nos transmite: a plena realización dun ser humano por medio do amor compartido.
Na primeira estrofa, o lector que ó poema se achegue terá como única axuda a referencia amatoria que o título expresa, e verase abocado a ter que gardar na memoria unha imaxe crucial para unha comprensión estructural do poema que só exclusivamente atinxirá sabéndose situar ante o texto, comprendendo o mesmo como un acto comunicativo que un emisor -ser vivo e palpitante- lle achega coma se se tratase dunha confidencia:
Hai unha longa espera / igual a un rito
Carecemos de contexto para comprendérmo-la anterior proposición, e preguntas como “¿onde hai unha longa espera? ou ¿A quen ou que se espera? xorden no maxín. Unicamente podemos caracterizar esa espera como un acto ritual, como algo relixioso, repetido invariablemente conforme a normas prescritas.
Pero si, é un ser vivo quen nos fala, e precisamente por mor diso, ha de haber unha hermenéutica, unha coherencia íntima no seu discurso. Procurando esa coherencia, escudriñando palabra a palabra, verso a verso, iremos profundando no sentimento dun poema que agora, neste instante, nos fai compañía:
Ti chegabas na tarde
Primeira expresión evidente da composición. Expresión que clarifica a ‘espera’, pois a chegada implica a conclusión do acto paciente -tamén ritual, pois se repite case invariablemente na convivencia- de agardar por unha persoa que semella compañeira, e dicimos ‘compañeira’ porque non perdemos de vista o título da composición, e poloo emprego dun persoal de 2ª persoa que implica intimidade e que achega a un individuo que non foi presentado nin será -pois non o precisa-, como veremos, caracterizado.
Tras esta breve interpretación do título e dos dous primeiros versos, o máis habitual nun lector experimentado será unha primeira lectura rápida da composición que procure unha impresión global, unitaria da mesma, para así facilita-la interrelación dos diferentes elementos do poema e a localización de posibles isotopías (terminoloxía propia de Greimas).
Feito isto, algo chama a nosa atención: os primeiros versos de cada estrofa. Semellan ter unha grande relevancia estructural que descubrimos no mesmo instante en que lemos o verso nº 17 (1º da 4ª estrofa)
Despois chegou a noite
Certamente, poderiamos interpretar esta proposición literalmente, é dicir, tralo encontro que aconteceu na tarde, chegou a noite, o fenómeno natural que acontece tras se agacha-lo sol baixo a raia do horizonte. Agora ben, nunca na lectura dunha composición podemos perder de vista unha tradición literaria na cal a noite pode representar tanto a morte como a ancianidade, o derradeiro tramo da existencia.
Presentamos agora os outros primeiros versos de cada estrofa en orde inversa
Ti chegabas na tarde
Os labios que besaban
Hai unha longa espera
Non perdamos de vista en ningún momento o título como referente da experiencia que se nos está a comunicar e deixémonos embeber de novo pola composición. A noite, ben podería supor a morte da persoa amada ou unha relación amorosa anciá. A tarde, que no segundo verso se nos presenta con valor denotativo, podería achegarnos no primeiro da terceira estrofa, con valor metafórico, a madurez da relación amorosa. E que mellor maneira de presenta-la fase anterior a esa etapa de madurez, o perfeccionamento na arte de amar, que dicindo os labios que besaban. A longa espera sería entón, desde unha perspectiva estructural da composición, ben todo o tempo en que un adolescente ansía vivir unha verdadeira experiencia amorosa, ben o tramo temporal preciso para que entre dous coñecidos o amor xurda e se declare.
Desde esta perspectiva, ante o xa lido, podemos concluír, que este poema nos presenta o amor como unha relixión que para ser ben levada a cabo precisa dun proceso determinado: a espera, o encontro, a iniciación, o perfeccionamento, e a reflexión profunda sobre a condición humana do amador, acompañada dunha valoración vital, dunha avaliación do proceso amatorio, que se ten de realizar no sosego da idade e na cal profundaremos inmediatamente.
Nesta liña, cómpre indicar que a espera e o encontro se achan na primeira estrofa, mentres que a iniciación e o perfeccionamento na arte amatoria se acadan, respectivamente, na segunda e na terceira. A cuarta é a reflexión dende a distancia, dende esa noite da vida que quizais indique a morte do amado.
Procedamos entón a pescudar de que xeito se matiza o proceso de namoramento que acontece na primeira estrofa:
Foron rúas escuras coma bosques de cedros
que non volven.
No fondal dos recordos pasaba o vento escuro.
Tódalas palabras dos versos tres e catro constitúen conxuntamente unha metáfora que nos refire os días idos poboados de dúbidas e da ausencia de declarada correspondencia amorosa. Non podemos chegar a esta interpretación desde estes versos en si, é preciso percibir, constatar para o mesmo unha antítese (3rúas escuras / 14 tempo luminoso). Mais procedamos a modo: ¿por que as rúas implican sucesión temporal, días?
En realidade, é evidente. No acto de camiñar, de pasar de rúa a rúa, de congostra a congostra, a sucesión temporal está presente; se, ademais, coa palabra ‘rúas’ se matiza unha etapa da existencia (‘a espera’), a esta se ha de corresponder unha unidade en que a existencia sexa divisible, os días.
¿Por que os días son idos? É evidente no contexto xeral, fálase case da primeira etapa da existencia. Sen embargo, tamén a palabra ‘escuras’ nos suxire a distancia á que quedan eses días, pois a lembranza dos mesmos, de cada un deles, dista de ser diáfana.
¿A que vén que sexan os días escuros como bosques de cedros? Velaquí unha das imaxes máis marabillosas da composición. É insólita, personalísima. Achéganos a experiencia persoal de camiñar placidamente por un bosque de cedros -bosque que escasamente permite que traspase a luz solar- e compáranos esa experiencia co acto de rememorar repousadamente o pasado remoto. Emporiso os bosques de cedros non volven, emporiso cando se nos di que os bosques de cedro non volven estamos ante unha reflexión existencial, nostálxica, daquel que, dalgún xeito añora os días idos, as rúas escuras.
A iniciación na arte de amar, o comezo do proceso de perfeccionamento, achégasenos nos versos 6 a 10.
Os labios que besaban.
Un mar azul e tépedo resumía crepúsculos
e esvaraba no tempo.
A bris recolle o pranto e fuxe.
De novo nos encontramos cunha imaxe personalísima, que individualiza a experiencia amorosa, que achega un ser vivo, que converte a composición nun logro artístico e literario. Tras se resumir unha etapa da existencia con os labios que besaban, recóllese un elemento da natureza, o mar azul e tépedo que ten un valor definitorio desa etapa da existencia por canto é o escollido -non hai dúbida de que o mar estaba presente no momento do habitual encontro dos amados- para identificar o sentimento de conxunción plena co universo circundante que o ser humano ten cando se sente plenamente realizado.
A voz azul expresa a expresa a estabilidade da relación. É un epíteto, un epíteto que nos transmite que as cousas son como teñen que ser, que nese momento da existencia todo ten o seu lugar e cada cousa o seu tempo.
A palabra tépedo apórtanos unha pista para interpretar adecuadamente a palabra crepúsculos. O crepúsculo e a claridade frouxa e difusa que precede tanto á noite como ó amencer. Se o mar está tépedo, nin frío nin quente, estamos ante o anoitecer. Idea esta última coherente co feito de que o encontrto habitualmente se desenvolva na tarde.
Por outra banda, non nos ha de estrañar que o mar resuma crepúsculos. Xa identificamos ó primeiro como unha expresión dunha etapa da existencia. O mar é na segunda estrofa o que as rúas escuras son na primeira; e a escuridade, a próxima nocturnidade está presente en toda a composición, pero está presente por dous motivos ben diferentes: En primeiro lugar, como xa dixemos, pois o encontro se dá na tarde, a noite se aveciña, o cal implica ben crepúsculo, ben escuridade; en segundo lugar, vista como está esta experiencia amorosa desde a noite da existencia, o mar resume crepúsculos -sucesión de anoiteceres- do mesmo xeito que as rúas resumen os días que se suceden.